Studijski manastir i Bugari u srednjem veku VIII-XVI vek
Vasil, Gjuzelev
Zbornik radova Vizantoloskog instituta
39
51
67
http://www.doiserbia.nb.rs/Article.aspx?id=0584-98880239051G
2001-2020/02/08/15:06:35
Poznate su odavno, ali slabo proučene veze Bugara sa carigradskim manastirima. U ovom smislu, poseban značaj za istraživanja ima studijski manastir Sv. Jovan Preteča. Kako je ovaj snažni crkveno-religiozni i kulturni centar vekovima predstavljao stožer carigradskog monaštva, od epohe ikonoborstva pa do kraja vizantijske epohe, očevidno je da njegovo mesto u bugarskoj istoriji predstavlja pojavu vrednu proučavanja iz više aspekata. U samoj bugarskoj literaturi ta proučavanja su započela još u XVIII veku kada je, pred kraj stoleća, jeroshimonah Spiridon Gabrovski pisao o legendarnom učešću dvojice studijskih monaha u tzv. ćirilo-metodijevskom pokrštavanju Bugara. Na strogo naučnim osnovama, istraživanja bugarsko-studijskih veza započeo je Ivan Gošev (1886-1965), a nastavio Ivan Dujčev (1907-1986). Početak ovih veza pada u drugu polovinu VIII veka, sa dolaskom znatnog broja begunaca iz Bugarske u Carigrad, koji su u vizantijskoj prestonici pokršteni a neki od njih postali i monasi. Tada, i kasnije, oni su često nazivani Skitima (poznati Tadej Skit). Od vremena slavnog igumana Teodora Studita prisustvo Bugara sve više zaokuplja i Studijski manastir. Odgovarajući izvorni podaci počinju da se pojavljuju već u Teodorovim pismima i njegovom "Malom ketehizisu", potom i u njegovim žitijima, i obeleženi su neprijateljskim stavom prema Bugarima. Slede sinaksari X veka i menologion iz vremena Vasilija II "Bugaroubice", tekstovi u kojima se spominju mnogi Vizantinci, stradali u sukobima sa Bugarima. Deo tih tekstova dobio je slovenske prevode u XIII veku. Sa pokrštavanjem Bugara u drugoj polovini IX veka započinje epoha jednog kvalitativno drugačijeg prisustva Bugara u Carigradu i odnosa Vizantinaca prema njima. Raste u ovom pogledu značaj Studijskog manastira, čije se uredbe o monaškom životu, kao i dela Teodora Studita i njegove sabraće prevode na bugarski jezik. Iskopavanja Ravnenskog manastira blizu Pliske pokazuju da njegov katolikon (osvećen 889) sledi arhitekturu katolikona Studiona. Osim toga, manastir je nesumnjivo živeo po monaškim pravilima Studiona. To je vreme kada se u Bugarskoj prevodi Triod, himnografski zbornik Teodora Studita i njegovog brata Josifa.Za XI i XII vek malo je raspoloživog materijala a slabo je i izučavana tematika veza na relaciji Studion-Bugarska. U sledećem, XIII stoleću razvija se u starobugarskoj književnosti strast za prevođenjem dela Teodora Studita i druge monaške literature iz Vizantije. Tada, kao i u XIV veku, neprestano raste uloga manastira Studion i njegovog skriptorija za razvitak bugarske književne kulture. Izrazit primer u ovom smislu predstavlja Londonsko jevanđelje, najbogatije ilustrovan starobugarski rukopis, nastao 1355/56. godine. Njegove minijature vuku poreklo iz jednog grčkog jevanđelja XI veka (Cod. Paris. gr. 74), za koje se obično smatra da je nastalo u Studijskom manastiru. Za rečene veze od posebnog je značaja dolazak poznatog bugarskog isihaste Teodora Trnovskog sa učenicima u Carigrad (1363). Bugari su bili smešteni u manastiru Sv. Mamanta, ali su Teodosijevi učenici posle njegove smrti, koja je usledila ubrzo po dolasku, prešli u Studion. Jedan od učenika bio je i budući patrijarh Evtimije Trnovski koji se iskazao kao vrstan prevodilac grčke crkvene literature na bugarski jezik. Najzad, ovaj niz poslenika zaključuje slavni Grigorije Camblak koji je za vreme svog višegodišnjeg boravka u Carigradu (1393-1400) dosta vremena proveo u manastiru Studion i tamo sastavio neke od svojih tekstova. Tako se pokazuje da do kraja epohe vizantijsko-bugarskih odnosa Studijski manastir igra najznačajniju ulogu u kreiranju uticaja vizantijske prestonice na slovenskog suseda.
Bugari, Byzantine Empire, Studijski manastir
